OSKAR NIEDTMANN, uit HAMBURG, sneuvelde met Pasen 1917 bij ARRAS (Heninel)

Het gaat hier om de Eerste Wereldoorlog waaromtrent ik practisch levenslang een fascinatie heb onderhouden, sprongsgewijs en met tussenposen, tot vandaag. 

Zo trof ik hoelang geleden weet ik niet meer, maar meer dan 10 jaar op E-bay een trommel met post die Oskar Niedtmann (voluit: Wilhelm Ernst Oskar Niedtmann) van het front in Frankrijk en België naar huis gestuurd had en die zijn zusje zorgvuldig had bewaard, de honderden ansichten gebundeld in ansichtverzamelalbumpjes en de brieven ingebonden in cahiers. Oskar werd geboren 27 maart 1896 in Hamburg en was dus 18 jaar toen hij zich vrijwillig meldde dan wel werd opgeroepen, in elk geval werd ingelijfd. Hij maakte deel uit van de 12de compagnie, behorend tot het IIIde bataljon van het Reserve Infanterie Regiment Nr. 84, onderdeel van de 18de Reserve Infanterie Divisie, meest met manschappen uit Bremen en Hamburg en omliggende steden en dorpen.

 

Oskars jongere zusje heeft alles wat in potlood door Oskar was geschreven overgetrokken met pen en inkt. Met alles wat ik weet weet ik ook zoveel niet. Mogelijk leidt het volgende verhaal over Oskar er toe dat een lezer het geschrevene wil aanvullen of desnoods corrigeren. Zegt de naam Niedtmann uit Hamburg één uwer iets?

JACOB ROTHSCHILD EN HEDWIG BIER

EEN STOLPERSTEIN VOOR HEDWIG ROTHSCHILD - BIER

In het Herinneringsboek Joods Zwolle 1940 – 1945, uitgegeven door de Nederlands-Israelietisch Gemeente Zwolle 1995, is een tabel opgenomen waaruit blijkt dat er op 1 januari 1940 805 joodse Zwollenaren waren geteld, waarvan 121 ‘buitenlands’.

Van die 805 medeburgers zijn er 499 vermoord. Van hen waren er 89 van buitenlandse afkomst. Het overgrote merendeel van de ‘Buitenlandsen’ was uit Duitsland gevlucht voor de repressie van het Hitler-regiem.

In 2013 is in Zwolle de stichting Zwolse Stolpersteine opgericht die zich ten doel stelt elk van de vermoorde joodse medeburgers blijvend te gedenken met een (in de Nederlandse vertaling)

struikelsteen in het trottoir voor het huis waar elk van hen het laatst vrijwillig heeft gewoond. 

Stolpersteine zijn door beeldend kunstenaar Gunter Demnich uitgedachte vierkante stenen gedekt met een messingplaatje waarin naam, leeftijd en de plaats van de moorddadige dood zijn gegraveerd.

De stichting probeert zo goed mogelijk de levensfeiten van de vermoorde medeburgers te achterhalen in de vorm van een korte biografie.

Zo drong de vraag zich op Wie zijn Jacob Rothschild en Hedwig Bier, pagina 54 van het Herdenkingsboek.

Hedwig is op 27 november 1885 geboren in Keulen. De familie Bier woonden al generaties lang in Keulen, blijkt bijvoorbeeld op de oude joodse begraafplaats. Hedwigs ouders David Bier en Jettha Wasserman hadden volgens de ene bron zes en volgens een andere 10 kinderen. Met haar broer Julius Bier, diens vrouw Berthe Lewin en hun kinderen die in 1933 uit Keulen naar Amsterdam waren vertrokken, heeft Hedwig steeds een warm contact gehouden. Toen Hedwig nog met haar man Jakob Rothschild in Gronau woonde en later in Zwolle, logeerden nichten en neven graag bij oom Jakob en tante Hedwig.

Jakob handelde in vee en vlees en was daarmee succesvol. Het kinderloze echtpaar bewoonden een comfortabele (in de oorlog verwoeste) woning aan de Polenstrasse in Gronau.

Zij ontvluchtten in 1933 het dreigend onheil van hun ‘Ausbürgerung’ in Duitsland en regelden hun vertrek naar Nederland, naar Zwolle. Aanvankelijk woonden zij in de Voorstraat, verhuisden naar de Elbertstraat 10 en konden later het huis aan de Oosterstraat 8 huren dat zij in juni 1939 kochten van een leraar in Haarlem. 

Nota bene, deze huizen in de Oosterstraat waren in de jaren 30, 40 geenszins wit. Het huis met de twee fietsen hierboven en hieronder het meest linkse huis met het drieluik boograam.

raam van nummer 8

Jakob en Hedwig moeten niet onbemiddeld zijn geweest gezien het aantal jaren dat zij hier rentenierden. Inkomsten hadden zij van pensiongasten. Zo woonde de uit Den Haag overgekomen godsdienstleraar Nathan van Zwaanenburgh, in dienst van de joodse gemeente, tot zijn trouwen met Jenny Hirsch bij Jakob en Hedwig in. Hoewel (voor mij) niet herkenbaar zouden Jakob en/of Hedwig op een foto kunnen staan van het huwelijksdiner van Nathan en Jenny. Van de meeste disgenoten is bekend wie zij zijn, familieleden van Jenny, van enkele niet. (foto gepubliceerd op het internet, afkomstig uit archief van J. Bodenheimer-Hirsch).  

Hedwig is door de Zwolse politie gearresteerd en op 19 november 1942 op transport gesteld naar Westerbork vanwaar zij werd gedeporteerd naar Auschwitz. Op 15 december 1942 werd zij daar vermoord. Deze omstandigheden waren des te wreder als men bedenkt dat Jakob bij de arrestatie van Hedwig zwaar ziek was, en op 21 november 1942 aan een hartstilstand is overleden. Van hem is geen foto overgeleverd.

De Stolperstein voor Hedwig is op 22 maart 2017onthuld door haar achterneef Jitschak Bier, zoon van David Bier, kleinzoon van Hedwigs broer Julius Bier, en zijn vrouw Yael, die daarvoor waren overgekomen uit Israel. Yael heeft in haar hand de zilveren beker met het monogram JR van Jakob Rothschild die op miraculeuze wijze als erfstuk is overgeleverd en die zij voor deze gelegenheid meegenomen heeft ter ere van deze onthulling.

Yitschaks oom Max (Meir) Bier, als kind regelmatig gelogeerd in de Oosterstraat,  is kort geleden op hoge leeftijd in zijn woonplaats in Israel overleden. Hij woonde in het joods bejaardenoord Beth Juliana niet ver van Tel Aviv en sprak vlekkeloos Nederlands. Nadat hij Bergen Belsen had overleefd en in Nederland werd opgeleid als pionier in Palestina, vertrok hij op zijn 15^de (illegaal) naar dat land. Het heeft hem zeer gespeten dat hij niet meer in staat was de onthulling van de Stolperstein voor zijn geliefde tante te onthullen maar had nog wel enkele woorden ter herdenking meegegeven die door Yael daadwerkelijk zijn uitgesproken.

Over David Bier, Yitschaks vader kom ik nog te spreken. Hij was actief in het verzet in de Achterhoek en maakte deel uit de verzetsgroep De Bark en is na de oorlog een paar maal naar de Achterhoek teruggekomen om zijn onderduikadressen te bezoeken en degenen die hem de gelegenheid gegeven hadden zich te verschuilen, te bedanken en om een reünie van de Barkianen bij te wonen.

De Rothschilds uit Gronau.

Jakob was het zesde kind van Philipp Rothschild en Jeanette Weinberg. Zijn zus Rosalie was al eerder naar Nederland gekomen en woonde in Boertange. Rosalies dochter Rosetta was getrouwd met de Zwollenaar Jacob de Leeuwe, handelsreiziger van beroep. Zij woonden nog geen 100 meter van tante Hedwig en Jakob op het adres Hertenstraat 1 tot zij in 1940 naar Utrecht verhuisden.

Jakob had ook nog een jongere broer Michael Moritz Rothschild die zich al in 1920 in Zwolle vestigde en met zijn compagnon Louis Keizer aan de Nieuwe Markt een rijwielgrossierderij had. Zij verplaatsten hun zaak in 1928 naar Utrecht. Mogelijk was Moritz of Rosalie nog wel de wegbereider in Zwolle voor |Jakob en Hedwig in 1933.

WORDT VERVOLGD

DE FAMILIE DE RIE

DE FAMILIE DE RIE

Frans de Rie

Eigenlijk woonde Han Jonker maar heel kort in de Venestraat, voor de oorlog. Hij had ‘hotelschef’ als zijn beroep opgegeven en hij woonde in op kamers bij de familie Pas op nummer 7, vlak vóór de oorlog. Hij had gevaren, als hofmeester, en dat gaf een band, zo leek het. Maar het liep anders toen Frans de Rie en Han elkaar tegen het lijf liepen bij hotel Konijnenbult in Vorden, jaren later. 

Han was daar inderdaad ook hotelchef en Frans was er chef-kok. Frans verheugde zich in het naastgelegen kasteel te gaan wonen. Frans als heuse kasteelheer! 

Maar die twee kregen onenigheid over de fooienpot en Frans voelde zich bestolen toen hem duidelijk werd dat de kinderen van Jonker de fooien in hun spaarpot kregen, in plaats van het personeel die de fooien als blijk voor hun dienstverlening had ontvangen.  Dat stond het rechtvaardigheidsgevoel van Frans niet toe en hij pakte zijn biezen om een eigen zaak, een snackbar later gecombineerd met een slijterij, te beginnen in Coevorden.

Frans de Rie woonde als kind in de Zuiderkerkstraat op nummer 26. Geboren op de drempel van de oorlog in maart 1940 in Leiden herinnert hij zich uit zijn eerste jaren  vooral enkele dramatische oorlogsbeelden van indrukwekkend marcherende soldaten en ook haarscherp de parachutisten in de Slag om Arnhem. Hij woonde daar toen in de buurt.

Toen het gezin, met zus Marian, in 1955 naar Venestraat 20 verhuisde, naar het huis van Klinkert die tegelijkertijd omgekeerd naar Zuiderkerkstraat 26 verkaste, was Frans al bijna het huis uit. Hij bezocht de Ambachtsschool in Deventer omdat de school aan de Hortensiastraat geen vakopleiding voor koks had.
Frans memoreert ene Klaas Neerken uit Bellingwolde (?), die inwoonde bij de familie Bos op nummer 16. Was hij daarmee bevriend? Is deze Klaas dezelfde als de zoon van de dominee uit Dedemsvaart (over wiens gezin en dus ook over Klaas (1929) op het internet een beschrijving is te vinden met foto.) en die leraar klassieke talen werd en dus naar een gymnasium zal zijn schoolgegaan?

Amper geslaagd ging hij varen als koksjongen. Later klom hij op tot koksmaat, bakker/slager, kok en chef-kok. Hij maakte reizen naar vooral Zuid-Amerika, maar ook de Filippijnen.
Hij haalt een dramatisch moment aan boord op, in alle rust zittend op zijn kooi. Tot een maat hem komt roepen om bij "die ouwe" te komen. Uit zijn handen ontvangt hij het telegram dat Pa de Rie op 51-jarige leeftijd in zijn slaap is overleden. Hij had het aan zijn hart en was ongezond zwaarlijvig, maar dit had Frans niet zien aankomen en hij was er absoluut niet op voorbereid. Ver van een haven was het uitgesloten dat hij de begrafenis zou kunnen bijwonen.
Frans noemt zichzelf best wel niet zo'n mak schaap. Met zijn moeder kon hij het niet vinden, maar Pa de Rie was wel echt zijn Pa, nog.
Hij was een aangenomen kind en biologisch geen familie. Met zijn moeder en zus Marian had hij al gauw geen enkel contact meer. Des te begrijpelijker als je bedenkt dat hij grote zeereizen maakte.
Toevalligerwijs (?) was hij de laatste keer tussen twee reizen nog op een hol naar Zwolle gekomen. Het was een afscheid van zijn vader, bleek achteraf.

Hij haalt herinneringen op aan het Libertyschip waarmee hij naar Montevideo voer. Soms alleen met vracht, maar ook met half vracht en vijftig passagiers. Bijna tien jaar was hij zo onderweg. Ik moet toch nog eens vragen voor welke rederijen en op welke schepen hij voer. Nievelt en Goudriaan?

Toen hij verliefd werd en verkering kreeg, ging een nieuw leven aan de wal trekken. Maar eerst werd hij in een fraai verhaal in een zwarte limousine met chauffeur van huis gehaald en afgeleverd bij Verolme om even later -na het tekenen van een contract- afgezet te worden op het REM-eiland. Ook daar was hij de chef-kok. Die pret heeft maar een jaar (1964)  geduurd, maar was de moeite waard. Hoe de autoriteiten het eiland enterden om de apparatuur het zwijgen op te leggen, vertelt Frans aanschouwelijk in een smeuïg verhaal.

de draadvleugelboot waarover Frans kon beschikken voor het transport met de wal en de bevoorrading

Wikipdia: in 1963 werd de Reclame Exploitatie Maatschappij (REM) gesticht. De voornaamste aandeelhouder was de Rotterdamse scheepsbouwer Cornelis Verolme. Andere aandeelhouders waren Reinder Zwolsman, Pieter Schelte Heerema, Sidney van den Bergh en de bank Teixeira de Mattos. De REM wilde commerciële radio- en televisie-uitzendingen verzorgen. Omdat de Nederlandse wetgeving dit niet toestond zouden de uitzendingen geschieden vanaf een locatie juist buiten de territoriale wateren (6 mijl uit de kust van Noordwijk). 

Die lange man achteraan is Frans als ik me niet vergis, onderdeel van de samengestroomde bemanning van het REM-eiland om de eerste uitzending TV Noordzee life bij te wonen.

Enfin, met zijn horecaopleiding en -ervaring had hij genoeg mogelijkheden om aan de wal een tweede leven te beginnen. Na de Konijnenbult in Vorden en de snackbars in Coevorden heeft hij 'van alles' gedaan. Hij werkte voor de politie en later voor Albert Heijn op het distributiecentrum. En nog steeds is hij actief. Als taxichauffeur rijdt hij onder andere met dove kinderen die het speciaal onderwijs in Zwolle bezoeken. Op die manier komt hij onder de mensen.
En dankzij al die avonturen zit hij vol verhalen.

Wat weet hij van Gijsbertus (G.J.A.) de Rie? Welnu, die komt uit Rotterdam. Althans daar is hij geboren. In in 1930 is getrouwd met Maria Helena Johanna Waelbers, wier vader een metaalfabriek(je) in Ruinerwold had. Na diens dood heeft Gijsbertus een poosje de metaalfabriek gerund tot zijn zwager oud en wijs genoeg was om het over te nemen. Die fabriek bestaat overigens nog steeds en draagt ook nog altijd de naam Metaalindustrie Waelbers B.V., gevestigd aan de Hoge Akkers, in 1921 opgericht als "Eerste Nederlandse Spatbordenfabriek".

In de tijd dat Frans nog thuis was, was Gijsbertus de chef van Vroom en Dreesman, aan het Koningsplein / Diezerstraat..

.Hij was een 'strenge maar rechtvaardige' man, met grote mensenkennis en veel sociale vaardigheden. "Een echte directeur", volgens Frans. De familie was zéér katholiek. 

Van de volgende fase weet Frans eigenlijk geen details. Dat is de fase waarin pal na de bevrijding in mei 1945 G.J.A. de Rie benaderd wordt om aan het roer te gaan staan van de prompt stuurloze NV  Klinkert en Co. De Duitse bazen verdwenen met de komst van de gealliëerden op slag, en de oorspronkelijke eigenaar én fungerend directeur Jan Klinkert en aanvankelijk trouwens ook broer Hendrik waren gearresteerd wegens vergaande collaboratie (waarvan Hendrik later werd vrijgesproken).
Onder leiding van De Rie is de productie van de lak- en verffabriek uit de Hertenstraat naar de fabriek in Wapenveld verhuisd?
Mij is niet duidelijk hoe het nu precies gegaan is. Is er nog sprake van een intermezzo waarin De Rie voor eigen rekening een eigen zaak heeft? Zie onderstaand excerpt van een Kamer van Koophandel dossier. Of was dit een 'lege' onderneming, opgericht in november 1945, die hij direct zou kunnen activeren als hij zonder werk zou komen. Mogelijk was hij er in november 1945 niet zeker van of hij ook voor de nieuwe eigenaar Smits en Co aan de slag zou kunnen.

In elk geval is hij later tot zijn plotselinge dood de leidinggevende directeur in Wapenveld onder de nieuwe eigenaar Smits en Co, terwijl hij in de Venestraat op nummer 20 blijft wonen.

met ingang van 22 mei 1945 wordt G.J.A. de Rie benoemd

Ik vond een krantenknipsel waarin De Rie deze fabriek ook werkelijk representeert bij het zoveel jaar bestaan van Smits en Co.

Het Parool 5 november 1954

Frans weet bijna zeker dat De Rie en Klinkert na de oorlog elkaar niet opzochten, en zeker geen vriendschappelijke betrekkingen onderhielden. Zelf heeft hij de heer en mevrouw Klinkerrt dan ook nooit ontmoet. Hij weet nog wel hoe de familie het huis van de Klinkerts aantroffen. Frans beschrijft het pand als een vreugdeloos, sombere, donker negentiendeeeuws stofnest waar de tijd stilstond. 

Om nog even terug te komen op Frans. Hij is voor de tweede keer getrouwd, heeft zelf nooit kinderen gekregen. 'Eigen' familie heeft hij niet. Met Marian met wie hij zo lief op de kinderfoto's staat is hij gebrouilleerd. De moeder die hem ooit gebaard heeft, heeft hij maar één keer gesproken: toen hij haar toestemming nodig had om te trouwen. Zij wilde zijn moeder niet zijn en hij wilde vervolgens ook haar kind niet zijn. Zijn levenslust zelfs nu hij ouder wordt, is er niet minder om.

DE FAMILIE BROEKMAN-ROSENBOOM

DE FAMILIE BROEKMAN-ROSENBOOM

Frauke heet op de grafsteen van haar man Rosenboom, maar in (alle) andere documenten waaronder de verkoopacte van Venestraat 2 na haar dood wordt haar naam gespeld als Rozeboom. Dat is in overeenstemming met haar geboorteacte uit de Groningse burgerlijke stand.

Gisteren bezocht ik de Joodse begraafplaats aan de Kuyerhuislaan in Zwolle. Natuurlijk trof de grafsteen voor Barend Marcus Broekman me.

(ook hier noemt Frauke zich Rosenboom)

Aanleiding om hier de biografie te posten die ik in 2015 heb opgenomen in het boekje De Stolpersteine in de Venestraat en de Derk Buismanstraat (2015) naar aanleiding van hun onthulling op 25 maart van dat jaar.

In augustus 1931 kwamen Barend Broekman (1895), zijn vrouw Frauke Broekman, geboren Rosenboom (1900), hun oudste zoon Marcus (1926) en hun jongste Leo Moses (1930) in de Venestraat op nummer 2 wonen.

Barend en zijn oudere broer Jacob Broekman, die aan de Terborchstraat 9a woonde, waren experts in de financiële sector. De broers hadden bij de gemeente simpelweg het beroep van expert opgegeven. Zij deden in makelaardij, taxaties, hypotheken en verzekeringen. Zo verkochten zij een verzekeringspolis van het merk BAAK.
BAAK stond voor Broekman’s Algemene Assurantie Polis.

Daarnaast exploiteerden zij vanaf 1925 Verkooplokaal “De Witte Roos”, waar zij veilingen organiseerden en kantoor hielden. “De Witte Roos” was gevestigd aan de Melkmarkt nr. 20, waar nu het Grieks restaurant Olympia is gevestigd.
Eerder had daar hotel-restaurant De Doelen gezeten maar dat was afgebrand. 

Terzijde, ene T. Schoonhoven heeft het bedrijf voortgezet. Hij woonde op loopafstand van de Venestraat namelijk in de Enkstraat. Ik heb geen nazaten gevonden om bij hen informaties in te winen. In 1969 was hij nog als zodanig actief en woonde in de Wanningstraat.

Op 8 augustus 1940 stierf Barend Broekman, de heer des huizes, plotseling, aan een hartverlamming, in Hattem.

De bejaarde Susanna Rudelsheim (1867) was de zuster van de al in 1918 overleden Klara Rudelsheim, de moeder van de broers Barend en Jacob Broekman. Susanna was dus hun tante én de oudtante van de beide jongens. Susanne woonde met Jacob Broekman in de Terborchstraat, maar verhuisde na Barends overlijden in 1940 met Jacob naar de Venestraat.

Van Susanna Rudelsheim is weinig meer bekend dan deze rudimentaire gegevens.

Het transport waarmee de bejaarde Susanna Rudelsheim naar Westerbork werd overgebracht, kwam daarop 8 april 1943 aan. Tweeëneenhalve maand later werd zij gedeporteerd naar Sobibor waar zij direct na aankomst zal zijn vermoord. De steen vermeldt de datum van 2 juli 1943. Susanna Rudelsheim bereikte de leeftijd van 76 jaar.

Van Susanna Rudelsheim is geen enkele foto overgeleverd, voor zover bekend.

Dat de ongehuwde Jacob van gezelligheid hield, moge blijken uit het feit dat hij lid was van de Zwolsche Biljartclub die in de Buitensociëteit speelde.

Hij was ook een hartstochtelijk bridger. Met zijn overbuurman, de heer Hibbel, die hij trouwens ook op de biljardclub tegenkwam, vormde hij een fameus paar.

Mevrouw Hibbel vormde met Frauke Broekman-Rosenboom een eveneens succesvol bridgepaar. Dat is bekend uit de krantenverslagen van bridge-drives waar beide paren wonnen en prijzen behaalden.

Tót het Joden verboden werd lid te zijn van verenigingen en horecagelegen-heden te bezoeken. Daarmee waren Jacob en Frauke Broekman  uitgesloten van de AVRO-bridgedrives, die in het nu tragisch afgebroken Hotel Gijtenbeek- hier om de hoek aan het Stationsplein- werden gehouden.

Jacob Broekman wordt vermoord in Mauthausen. Het is niet bekend of hij via Westerbork gedeporteerd is. De dag van zijn dood is waarschijnlijk 9 juli 1942. Jacob Broekman was toen 52 jaar.

Toen de anti-Joodse maatregelen de Joden steeds verder uitsloten van voorzieningen, is een Joods ziekenhuisje geopend in de Voorstraat. Frauke Broekman werd daar hoofd van de huishouding en verbleef daar met haar zoons permanent tót ook dat ziekenhuisje geliquideerd werd.

In Van zwolle naar Westerbork en verder, van Wim Coster, 2009, wordt Saartje Davidson die daar toen verpleegster was, aangehaald die in 1985 bewonderende woorden sprak over Frieda Broekman: "Het werk in het ziekenhuis was zwaar, maar mevrouw Broekman was als een moeder voor ons, zij heeft het ondanks de beperkte middelen die zij had, fantastisch gedaan."

Voorstraat 41, Joodse school en Joods ziekenhuisje

Vrijwel tegelijkertijd, op 9 april 1943 zijn Frauke en haar beide zoons naar Vught gedeporteerd en van daar op transport gesteld naar Westerbork op 7 juni 1943. Op 20 juli 1943 werden zij gedeporteerd naar Sobibor.  

De dag van hun dood door moord in Sobibor is gesteld op 23 juli 1943.

Leo Moses was 12 jaar en zat in klas 6 van de Joodse lagere school. Marcus was 16 jaar.

De foto van de broers is vrijwel het enige dat in het huis werd aangetroffen, nadat het was leeggehaald in opdracht van de Duitse bezetters.

Van Frieda is (mij) geen foto bekend. Wel van haar zuster Charlotte, die in Den Haag woonde, op wie zij mogelijk leek.

Charlotte Rosenboom

Charlotte wordt genoemd in de verkoopacte van na de oorlog, als de erven Venestraat 2 verkopen aan Van Schubert en Rie de Wilde. Rie de Wilde verhuist haar kapsalon aan de Willemskade naar de Venestraat.

Bob Zadok Blok, kleinzoon van Sara Roseboom, overleden in 1993, is overgekomen om de Stolpersteine voor zijn (verre) verwanten te onthullen.

Het is vermeldenswaard dat vorig jaar in het Denksportcentrum in de Venestraat ter nagedachtenis een Broekman-Hibbel Bridgedrive is gehouden, waarvan de opbrengsten ten goede kwamen aan dit Stolpersteine- projekt.

---

DE FAMILIE HELDER, DE EERSTE BEWONERS

Naar aanleiding van een aardige, informatieve brief van de kleindochter van Pieter Helder, Elsbeth de Vos - Helder, laat ik hier zien wat ik in het boek over de Venestraat over de familie Helder schreef.
Zij stuurde deze foto mee.

Engbert is de oudste. Hij is het die in 1936 naar Bremen gaat, vermoedelijk naar de familie van zijn moeder, die afkomstig is uit Duitsland en is geboren in Bielefeld.
In zijn latere leven is hij beroepsmilitair geworden (cavalerie) en woonde de rest van zijn leven in Ede. Hij kreeg twee dochters.
Karel is de vader van Elsbeth, op de foto nog een baby. Elsbeth schrijft over hem: "Mijn vader was een hele intelligente man, maar zijn leven is getekend door tbc. Volgens mij heeft, toen hij een jaar of 16 was, heeft hij tbc gekregen en heeft daardoor 11 jaar van zijn leven in sanatoria doorgebracht o.a. in Davos. Daarna moest hij leven met één long, wat hem behoorlijk hinderde in het dagelijks leven.
Hij had arts willen worden, maar de studie was te zwaar. Het werd rechten en uiteindelijk is hij politietrechter geworden aan het eind van zijn werkende leven. Mijn vader is 70 jaar geworden."

Over haar grootvader, Pieter de man op bovenstaande foto dus (1883 - 1966) is zij minder te spreken. Zij was zes toen hij overleed en in haar herinnering was hij een strenge en nogal norse man. De familie was geen familie met een warme familieband. De vrouw is Hermine Elisabeth Frieda Berckenkamp of Berkenkamp. In 1915 zijn zij getrouwd in Bremen.

Over de fabriek is een reeks van foto's te vinden op de website van Hans Smits Zwolle in Beeld, vgl. Zwolle in Beeld - Zwols Bedrijfsleven - Zwolsche Biscuitfabriek v/h E. Helder en Co.
Daar is ook een foto te vinden van de directeur, zou ik denken. Maar het jaartal ontbreekt. Ik schat de jaren vijftig, dus kan hij geen Helder zijn?

De heer Helder kocht als eerste bewoner van de Venestraat het pand dat hij tot dan toe van de Zwolsche Bouwmaatschappij huurde, Veenestraat 2 voor de som van elfduizend en 100 guldens. Dat was in 1919.

Waar bleef N.J.H. GAAY FORTMAN

Waarom hij? Welnu, hij is het mysterieuze verdwenen familielid dat de stamhouder had moeten zijn van mijn moeders familie, De Gaay Fortman. Dat zou voor mij nog niet eens een doorslaggevende reden hoeven zijn om te proberen meer over deze man te weten te komen, ware het niet dat hij van geboorte een Zwollenaar was en zijn vader indertijd een (in zekere kringen) bekende Zwollenaar. Dat de zoon een diametraal tegenovergestelde carrière aan die van de vader volgde, maakte het al interessanter.

In dit informatieve werk krijgt dr. Jacobus Cornelis Hendrik de Gaay Fortman een levensbeschrijving. Hieronder laat ik daarvan een scan zien. Een foto ontbreekt, maar als hij in 1823 als loteling wordt ingelijfd in de krijgsmacht wordt zijn uiterlijk als volgt gekarakteriseerd Gezicht: ovaal Voorhoofd: plat Ogen: blauw Neus: gewoon Mond: gewoon Kin: rond Wenkbrauwen: l.bruin Haar: l.bruin Lengte: 1.651 mtr. 1 el, 6 palm, 5 duim, 1 streep. Hij is dan trouwens student theologie. Niet vreemd als men bedenkt dat zijn vader predikant was. Maar waarschijnlijk zet hij die studie na ommekomst van de veldtocht niet voort, en switcht hij naar de klassieke talen. Hij promoveert als classicus en wordt leraar Grieks en Latijn.

Zijn vrouw en hij krijgen drie kinderen. Het eerste kind wordt vier jaar en sterft: Nicolaas Jan Hermanus: 1835 - 1839. Het tweede kind wordt ongeveer een jaar later geboren, 14 januari 1841 en krijgt vrijwel dezelfde naam: Nikolaas Jan Herman.

Welke school hij bezoekt is onbekend. Wij weten slechts dat hij in december 1852 Zwolle verlaat, op z'n elfde, en wordt ingeschreven in Vollenhove. Is hij een onhandelbaar kind en wordt hij uit huis geplaatst? Zijn vader is ziek en wellicht niet bij machte hem adequaat op ter voeden? 
Hij, vader Jacobus, zal in juli 1851 sterven; dan keert Nikolaas terug uit Vollenhove. Maar voor hoelang? Raadselachtig.

Zijn vader moet zich tijdens zijn lessen in het Grieks een voorstelling van het oude Troje hebben gemaakt terwijl hij zijn leerlingen uit Homerus liet vertalen over Ajax en Patroclos.
Ik ga het nu eerst over deze vader hebben.

Dan hierna de biografie van J.C.H.: 

overtreffen. Ook over het onderwijs van De Gaay Fortman, formuleerde de inspecteur niets dan lof. Jacobus' aanpak van het Latijn, het Grieks en de wiskunde liet niets te wensen over. 

De Gaay Fortman was lid (en enige tijd voorzitter)  van de Maatschappij tot Nut van het 't Algemeen en hield lezingen op nutsavonden. In december 1845 hield hij een lezing over de oorsprong en de geschiedenis van het Sinterklaasfeest en een 'declamatorium' over de 'nadering van het Kerstfeest'.

Samen met G.H. van Senden en anderen behoorde hij tot een commissie die geld inzamelde voor de oprichting van een beeld van de beroemde Laurens Janszoon Coster in Haarlem. Politiek behoorde Jacobus rond '1848' tot de radicale liberalen, hij was buitenlid van de Amsterdamse liberale Amstelsociëteit. Vaak zal Jacobus  de bijeenkomsten niet bezocht hebben want hij werd ernstig ziek.  

Preceptor De Gaay Fortman stierf 'na een smartelijk doch geduldig lijden van bijna vier Jaren op 28 september 1851 in zijn woning in de Luttekestraat. De weduwe Anna Elisabeth de Vri betreurde de dood van haar 'waarde Echtgenoot' en 'Wel Edelen, Zeer Geleerden' man, Zijn dood dompelde haar en haar twee jeugdige kinderen in 'bitterer droefheid'. 

Tot zover de tekst uit het getoonde boek, die grotendeels ontleend is aan een zekere Reinsma, in 'Het Onderwijs' 1845.

Vergelijkbaar is een hoofdstuk over JCH uit een scriptie door G.J. van der Horst getiteld

De geest van de vooruitgang. Liberalen in Zwolle 1848-1853

Dr. J.C.H. de Gaay Fortman werd op 25 december 1804 te Leiden geboren. Aangezien zijn in 1821 overleden vader, die predikant was, niets nagelaten had, werd De Gaay Fortman met hulp van vrienden opgevoed. Hij bezocht de Latijnse school in zijn geboorteplaats, waarna hij ging studeren aan de Hogeschool aldaar. Nadat hij in 1835 gepromoveerd was, werd hij aangesteld als praeceptor aan de Latijnse school te Zwolle.

In zijn nieuwe woonplaats was hij actief binnen de Maatschappij tot Nut van ’t Algemeen,
daarnaast leverde hij verschillende bijdragen aan het Tijdschrift voor Staathuishoudkunde en Statistiek van Sloet tot Oldhuis. In 1845 was hij betrokken bij de oprichting van het blad Overijssel, waar hij hoofdredacteur van werd. Tot 1850 was De Gaay Fortman lid van de Amstelsociëteit.

In een brief aan Thorbecke karakteriseerde J.D. van Ketwich Verschuur de De Gaay Fortman als “het eerlijkste, standvastigste en bekwaamste element van de te Zwolle gevoerde strijd voor de ware staatkundige beginselen.” Volgens Verschuur bezat Fortman veel kennis van Indische zaken en waren de artikelen in Overijssel over dat onderwerp van zijn hand. Op de eerste Kiezersvergadering te Zwolle op 28 oktober 1848 werd de leiding van die vergadering aan Fortman opgedragen.

Tot 1850 bleef De Gaay Fortman een belangrijke plaats innemen in de Zwolse politiek. In dat jaar maakte een slopende ziekte een eind aan zijn krachten. Op 28 september 1851 overleed hij. In de Provinciale Overijsselsche en Zwolsche Courant werd hij herdacht met de volgende woorden: “Vurig beminnaar van zijn Vaderland, heeft hij door zijne werkzaamheid in uitgebreiden kring, meer bijgedragen tot de ontwikkeling van onzen politieken toestand, dan velen gereed zijn te erkennen, of de meesten weten.”. 

JCH had grote belangstelling voor de politiek en was een overtuigd liberaal,  Thorbeckiaan. Hij was zeker niet polemisch ingesteld en uit dien hoofde viel hem dan in een vergadering de rol van voorzitter toe. In Zwolle speelde zich overigens een dubbele politieke strijd af. Binnen de kring der liberalen waartoe J.C.H. behoorde, ging het tussen de conservatieven en de vrijzinnigen. Maar daarbuiten, op stedelijk niveau woedde de strijd tussen de aanhangers van Groen van Prinsterer en de Thobeckianen.

Hierboven aangehaalde scriptie geeft deze politieke schermutselingen inzichtelijk weer.

Er is nog meer over hem te vertellen, bijvoorbeeld dat hij met attestatie overkomt uit Den Haag, zoals blijkt uit het lidmatenboek van de N.H.-kerk als dooplid. Dat wil zeggen dat hij geen toegang heeft tot het Heilig Avondmaal omdat hij geen 'belijdend lid' is van deze kerk; gevoegd bij de wetenschap dat hij zijn studie theologie afgebroken heeft, geeft dat te denken. 

Tussendoor komt de vraag op waar de familie nu precies woonde, hier in Zwolle. Toen zijn nazaat prof. dr. W.F. de Gaay Fortman, mijn moeders broer en dus mijn oom, als minister van Binnenlandse Zaken  het hernieuwde stadhuis kwam openen, dook er een ambtenaar in het archief om die vraag te beantwoorden. Had WF daar zelf om gevraagd of was het een spontane actie van die Zwolse archivaris? Diens tekstje is bewaard: 

de weg uit Kampen naar de Zwolse Kamperpoort heet vlak voor de stad de Hoogstraat;

Woonde hij in Het Achterom? Dat is (waarschijnlijk) het laatste stukje van de Mussenhage. Ik weet niet waarom ik dat nu dacht. Maar bij nadere bewchouwing denk ik dat toch niet. Want ik heb het perceel in de sectie E met nummer 496 gevonden: aan de zuidkant van het paarse gebied een L-vorming huis met 'geel' erf. Moeilijk te rijmen met de stadsplattegrond daarboven maar wie weet is het dat solitaire pand boven Blalo?!

Hoe dan ook het ruimtegebruik van dit gebied en de aard en vorm van de bebouwing daar is meerdere malen ingrijpend veranderd, ook nog weer zeer recent. Mogelijk komt de bedoelde plek min of meer overeen met de positie van het onlangs gerestaureerde kapelletje uit 1933.

Hier een advertentie waarin en verband gelegd wordt tussen "den Tuin", Buitenlust en Het Achterom. Moet nog eens uitzoeken om welk perceel het hier gaat:
1863 - "VERHUISD A. CREMER, Pianomaker en Stemmer, naar den Tuin, genaamd BUITENLUST, vroeger toebehoorende aan den Wel Eerw. Heer Ds. POSTMA, later bewoond geweest door den Heer GROLL, gelegen in het Achterom, even buiten de Kamperpoort." 

een beeld van de Mussenhage

In zijn hierboven aangehaalde biografie staat dat Jacobus de Gaay Fortman sterft in zijn woning aan de Luttekestraat. Het zou het huis kunnen zijn op de hoek met de Blijmarkt. Daar had zijn schoonzusje Hendika Margaretha de Vri (1801-1864) een boekwinkel, onder de naam en overgenomen van haar moeder 'Wed. J. de Vri'. Ik heb kunnen terugvinden in het bevolkingsregister dat zijn dochter Anette Agatha Catharina daar in elk geval met haar tante De Vri heeft gewoond tot zij in 1861 naar Amersfoort vertrok om te trouwen met dr. I.G. van der Eijken (of Eyken), de eerste inspecteur der gymnasiën. (Geen van hun zes kinderen heeft nageslacht voortgebracht.) 

De Luttekestraat is één van de belangrijkste winkelstraten in het hart van Zwolle. Op het dak van het huis op de Y-sprong staat nog altijd het beeld van Mercurius. Als mijn veronderstelling klopt woonde Jacobus de GF in een huis achter de rug van de fotograaf. Op de volgende foto is een glimp te zien.

rechts is het hoekhuis Luttekestraat / Blijmarkt

Terug naar de zoon, naar Nicolaas die overigens volgens zijn geboorteacte Nikolaas met k heette. Zou deze N.J.H. aan de Luttekestraat geboren zijn of toch In de Tuin Buiten de Kamperpoort? Zijn geboorteacte geeft geen uitsluitsel.

Hierboven vertelde ik al dat hij na de dood van zijn vader vanuit Zwolle ingeschreven was in Vollenhove en dat ik niet wist hoe het daarna hem vergaan was. Maar ik heb het spoor teruggevonden: hij ging op zijn 13de naar de Scheepvaartschool in Amsterdam. Met succes.

Na zijn reizen naar Indië is hij kennelijk op 12 september 1860 afgemonsterd:

Is hij prompt daarop vertrokken naar Amerika? Zijn levenstekenen komen uit de staat Oregan maar vooral de staat Washington aan de Noord-Westkust; de staat grenst aan het Canadese British Columbia. Dat vertel ik erbij, omdat zijn Indiaanse vrouw afkomstig was uit BC.

Enfin, Nicolaas was daar in Ferry County, 'surveyor'. Ik krijg de indruk dat het een officieel ambt is waarvoor je gekozen moe(s)t worden. In die tijd, halverwege de negentiende eeuw, was het werk van deze landmeesters zeer belangrijk voor het aanleggen van wegen en spoorwegen, de waterbeheersing, de mijnbouw en het beslechten van controversiële landclaims.

Ik heb er een boek over gelezen van David D. Clarke 1864 - 1920, Narratives of a surveyor and engineer in de Pacific Northwest, 1995.

Ik kwam op dat boek nadat ik had ontdekt dat de editor Jerry C. Olson uit de regionale geschiedenis van de surveyors 'onze' Nicolaas Fortman kende. Nicolaas had Gaay uit zijn naam weggelaten of geschrapt en ging dus in Port Townsend, Chimacum en Republic door het leven als Nicolaas of beter nog N.J.H.  Fortman.

Jerry Olson zette mij op het spoor van de History of Stevens Ferry Okanogan and Chelan Counties State, 1904. Ik heb een facsimile uitgave (print-on-demand), voor me liggen. 

Dat omvangrijke boek bevat op pagina 477 een hoogst curieuze (fancy) biografische schets van N.J.H. Fortman.

Nicholas J.H. (N.J.H.) Fortman

N. J. H.  FORTMAN, a civil engineer of considerable experience throughout the

northwest who has shown himself very capable in his profession, is now surveyor of

Ferry county. He also does mining engineering. 

He was born in New York, on January 14, 1838. His parents, J. C. H. and A. E. (Devely) Fortman, were natives of Holland, who came to America and located in New York state, where they remained the rest of their lives. 

The father was professor of languages and they were the parents of three children, Nathaniel, deceased, N. J. H., and Anna Kuyper. 

Our subject was educated in the state of New York, and when sixteen entered the naval college. 

After his graduation from this institution, he went to sea for practical experience, and followed this for a number of years, visiting nearly every part of the globe. In 1856, he was shipwrecked on the south coast of the Island of Java. During the last two years he served at sea, he was an officer. 

In 1859, Mr. Fortman came to California and took up mining, and one year later we find him on Puget Sound.

There being very little work in civil engineering, he turned his attention to farming, which occupied him until 1873. For six years after, he was very active in pursuing the higher intricacies of civil engineering, fitting himself for every kind of work.

For a number of years, he was surveyor at Port Townsend, and later entered the employ of the Puget Sound Iron Company as their leading agent and engineer. In due course of time, Mr. Fortman took up real estate business and dealt in land during the boom days at Port Townsend. 

He came to where Republic now stands, but before the town was started,and here he has remained since. He has done a great deal of excellent work throughout the county and the adjoining country. 

In political matters, Mr. Fortman is a Democrat,and his party named him for surveyor, and he won the day against Thomas M. Hammond.

In former years, Mr. Fortman has been quite active in political matters and has served' in

many official positions. 

Fraternally, he is connected with the Red Men.

In een soort beroepengids staat Fortman als civil engineer:

Jerry Olson voegt nog een en ander toe:

 ... he farmed, surveyed, and dealt in real estate, serving as County Surveyor 1862-63. Nicholas married an Indian bride before 1874 and sired a son, but there is no record of them after 1880. He formed a partnership with Thomas Hammond in surveying and engineering by 1888, and when times were tough after 1893, they surveyed Contracts on the Penninsula.

They surveyed three Contracts from 1895-97, all between Port Townsend and the Pacific Ocean.

Contract 462 was next to both the Makah and Ozette Reservations and was not inspected in the field. A township at the South end of Ozette Lake in Contract 470 was surveyed, but another at Hurricane Ridge was not because it was too mountainous.

Contract 489 for two townships around the Hoh Reservation was surveyed and inspected. Corrections in the field were required, and the Contract was not approved until 1900.

By 1899 he had relocated to Ferry County, and in 1902 defeated Thomas Hammond, his long time partner, for Ferry County Surveyor.

This may have been to keep the office in the firm. He was last noted in Republic in 1910.

Voor de geschiedenis met archeologische industrieel erfgoedfoto's van de plant van Puget Sound Iron Company zie http://cdn.loc.gov/master/pnp/habshaer/wa/wa0100/wa0184/data/wa0184data.pdf

'Bull wheel of the open iron mine on Texada Island' (British Columbia) van the Puget Sound Iron Co. 

In de laatste toevoeging van Olson komt zijn Indiaanse vrouw voor, ongenoemd. Terwijl zij toch een naam heeft Susan Harris en hun zoon is James. James Fortman? James Harris? 

Hier de huwelijksacte:

Hier uit 1880, Chimacum

Nog een census-registratie:

In de Census-registratie van 1890 blijken NJH en Susan niet meer samen te zijn, althans niet samen geregistreerd te staan.

Ik vond trouwens ook dat NJH Fortman huwelijken voltrok 'at his office', in een lijstje van gemengde huwelijken.

Een pagina uit het register:

N.J.H. Fortman komt ook voor in de Voter Registrations. Olsen vermeldde reeds dat Fortman een actief partijlid was voor de Democrats. 

Port Townsend

⦁ Voter Registrations for 1886-1892, 1894-1897 and 1899 were abstracted by JCGS Volunteers from the Precinct Registration Books in Port Townsend City Hall.  Not all precincts were found and some years are more complete that others. Records contain name, age, occupation, birthplace, residency or naturalization; some include address, date of arrival in Port Townsend and/or date of registration.  Many include original signatures.

Enkele plaatjes van de plaats waar N.J.H. Fortman woonde, werkte, leefde

Er zijn verschillende stukken, acten, die inzicht geven in alle mogelijke transacties in land. Zoals er ook een lijstje is van gedingen die dóór of tégen N J H worden aangespannen over verschillen van inzicht cq interpretatie van landtransacties.

Er rijst het beeld van een zeer actieve man die verschillende beroepen en diverse functies uitoefende.

Waar hij begraven is is onbekend. Zijn sterfdatum moet in elk geval na 1910 liggen.

De laatst bekende woonplaats was dus Republic, Washington. Een paar beelden. De eerste is uit 1910. Wie weet staat N J H tussen de mensen langs de straat.

Hendricks' commercial register of the United States. ... 20th edition 1911 geeft op pagina 422 in de categorie engineers N J H Fortman in het stadje Republic in de staat Washington.

Er kwam tenslotte nog een activiteit van NJH aan de orde dat overigens een onzeker einde heeft: waren zijn (ex-?)vrouw Susan en zijn zoon James zijn erfgenamen toen hij met zijn dood zijn grondbezit naliet? In Seattle en Ferry County is zeker aandacht voor de genealogie. Ook de door mij gestelde vraag zou daar best aan de orde kunnen komen. Maar dan moeten we erheen!

PS Nicolas H.J. was lid van de Red Men. Men raadplege Wikipedia voor de ontstaansgeschiedenis van deze vrijmetselaars-achtige organisatie die zijn oorsprong heeft in de Sons of Liberty die zich manifesteerden bij de Boston Tea Party.

Hier is een foto van the Red Men voor hun residentie in Port Townsend waar Nicholas toen woonde en zijn bedrijf had (Fortman and  Hammond, civil engineers, Taylor bet Washington and Water, Port Townsend, Washington)